Venus is door veel schilders op het witte doek afgebeeld. Maar niemand wist haar zo bekoorlijk vorm te geven als Diego Velázquez (1599 – 1660). De billen van de Rokeby Venus in The National Gallery in London behoren zonder twijfel tot de aantrekkelijkste in de schilderkunst.
Venus voor de spiegel
De officiële naam van het schilderij is Venus voor de spiegel (Spaans: Venus del espejo; Engels: Venus at her Mirror maar ook The Toilet of Venus). Velázquez schilderde het waarschijnlijk in Madrid of anders tijdens zijn verblijf in Rome. Het schilderij is lange tijd ondergronds gebleven, omdat de leiders van de inquisitie niet zo’n fan waren van afbeeldingen met veel bloot. De oudste vermelding die we kennen van het schilderij is in een document uit 1651. Als eigenaar wordt Gaspar Méndez de Haro, 7th Marquis of Carpio genoemd. Hij was een vertrouweling van Philips IV van Spanje en berucht vrijdenker uit die tijd.
Meer dan billen alleen
Niet alleen de billen van Venus staan op het schilderij. We zien haar hele lichaam, liggend op zwarte lakens. En haar zoon Cupido is er ook nog. Hij houdt een spiegel vast waarin we vaag het gezicht van Venus zien. Dankzij deze vaagheid is in ieder geval het model niet te herkennen voor tijdgenoten. Was het een minnares van Velázquez in Rome? Of een opera-actrice in Madrid? We kunnen er alleen maar naar gissen. Het is overigens ook denkbaar dat Velázquez voor het vage gezicht in de spiegel een ander model heeft gebruikt dan voor het lichaam.
Kwestie van focus
Doordat het gezicht niet duidelijk zichtbaar is, heeft Velázquez in ieder geval voorkomen dat zijn model in de problemen zou komen vanwege het schilderij. Maar belangrijker nog is dat het bijdraagt aan de erotische werking van het schilderij. Een duidelijk, scherp gezicht zou onze aandacht van de billen afleiden. Het lijkt sowieso of de billen veel scherper zijn geschilderd dan de rest van het lichaam van Venus. Kijk bijvoorbeeld maar eens naar haar linkervoet. Het gaat hier duidelijk niet om een schilderij waarop Venus te zien is met toevallig ook haar billen. Die billen zijn het centrale onderwerp. Dit kun je zeker zien als objectificatie van de vrouw. Of van een bepaald deel van haar lichaam, maar dat geldt al snel bij objectificatie.
Rokeby Venus
Het schilderij heeft halverwege de negentiende eeuw de bijnaam Rokeby Venus gekregen. Het was toen in bezit van John Bacon Sawrey Morritt die het had opgehangen in zijn huis in Rokeby Park in Yorkshire. Begin 20e eeuw werd het schilderij mede met hulp van het Engelse koningshuis aangekocht voor The National Gallery. Dat ging met veel publiciteit gepaard, wat het schilderij enorm beroemd maakte. Nog bekender werd de Rokeby Venus toen het in 1914 werd vernield door Mary Richardson in de strijd voor meer vrouwenrechten. Het leverde haar de bijnaam Slasher Mary op.
Oorlog en terpentijn
In zowel de binnenlandse en buitenlandse pers was begin twintigste eeuw dus veel te doen rond de Rokeby Venus. Het is dan ook niet zo gek dat in Oorlog en Terpentijn van Stefan Hertmans Urbain Martien het kent en naschildert. Hij geeft Venus daarbij gelijk een herkenbaar gezicht, dat van zijn grote liefde, Maria Emelia. Zij stierf jong, waarna Urbain een huwelijk zonder intimiteit met haar oudere zus Gabrielle aangaat. Als je dan toch al je verlangens in een schilderij moet projecteren omdat het leven zelf ze niet vervult, dan is de Rokeby Venus zonder twijfel een van de best mogelijke keuzes.