Doordat de Alte Pinakothek in München werd verbouwd, en daarom niet alle zalen open waren, was het even zoeken. Uiteindelijk bleek er verborgen achter de museumwinkel nog een ruimte te bestaan, met daarin een vriendelijke suppoost en een handvol meesterwerken uit de gesloten zalen. Eén van die meesterwerken was het Zelfportret in bontmantel (Selbstbildnis im Pelzrock) van Albrecht Dürer.
Christus?
‘Naar wie kijk je hier?’, vraagt de stem van de audiotour aan mij. ‘Naar Dürer natuurlijk’, denk ik. Maar dat is een flauwe reactie. Het is namelijk een goede vraag, omdat het antwoord aangeeft waarom dit zelfportret zo belangrijk is. Tot in de tijd van Dürer werden kunstenaars voornamelijk als ambachtslieden gezien. Hun talent was niet ter ere van zichzelf, maar ter ere Gods en zijn schepping. Veel schilderijen werden niet eens gesigneerd. En hier is dan ineens zelfportret van een schilder die zichzelf afbeeldt op een manier waarop in de regel alleen Jezus Christus werd afgebeeld.
Zelfbewust of arrogant?
Dürer is niet de eerste schilder die een zelfportret maakt, maar erg veelvoorkomend was het genre rond 1500 niet. En zo frontaal zoals Dürer zichzelf hier schildert is ook ongebruikelijk voor niet-heilige personages. Is het zelfbewustzijn of arrogantie waarnaar we kijken? Stelt Dürer zichzelf hier werkelijk gelijk aan Jezus Christus?
Vooraankondiging Luther?
In het verlengde van die vraag is het interessant te beseffen dat Dürer dit zelfportret aan de vooravond van de Reformatie schilderde. In dat licht kun je het schilderij zien als verbeelding van de gedachte dat ieder mens in zichzelf rechtstreeks verbonden is met God, net als zijn zoon Jezus Christus. Dat daar in ieder geval geen geldbewust en corrupte Roomse Kerk tussen hoeft te staan.
Eigen geweten?
De manier waarop Dürer zijn rechterhand houdt, past bij deze interpretatie. Ook de rechterhand van Christus is vaak zichtbaar op schilderijen. Met duim, wijsvinger en middelvinger geeft hij dan zijn zege aan de mensen, of in ieder geval aan de toeschouwers van het schilderij. Dit is met de handpalm naar buiten of opzij. Dürers handpalm is naar binnen gericht. Wat wilde hij daarmee zeggen? Ik geloof in mijzelf? Ik volg mijn geweten?
Anachronisme?
Dat Dürer in 1500, toen hij dit zelfportret schilderde, dergelijke revolutionaire geloofsopvattingen had, is mogelijk. We zouden het eens aan een Dürerkenner moeten vragen.Of aan een geschiedkundige: in hoeverre leefden onder de bevolking al gedachten over hervormingen van de kerk voordat Luther naar voren trad? Want om al te grote anachronismen te vermijden is het belangrijk te beseffen dat Luther pas op 31 oktober 1517 zijn 95 stellingen tegen de wantoestanden in de katholieke Kerk publiceerde, danwel vastspijkerde op een kerkdeur. Dat is dus 17 jaar nadat Dürer dit zelfportret schilderde.
Reclame?
Misschien is er wel een meer aardse verklaring voor de wijze waarop Dürer zijn hand schilderde. Hij wijst op deze manier namelijk naar de Latijnse tekst rechtsboven. Vrij vertaald staat daar dat Dürer een beeld van zichzelf heeft gemaakt, in onvergankelijke kleuren, in zijn 28e jaar. Met dit portret legt de schilder dus niet alleen een beeld van zichzelf vast voor het nageslacht, hij toont ook hoe goed hij mensen kan schilderen. En dat ook nog eens in kleuren die zeker een paar generaties meegaan. Wie wil dat nou niet? Hoeveel zou zo’n portret gekost hebben in die tijd?
https://www.pinterest.com/pin/325033298101170590/