Hoorcollege: Kritisch denken van Johan Braeckman

In Daniël Lakens: over hoe we allemaal bijdragen aan het bijzondere las u over het belang van heronderzoek in de sociale psychologie. Heronderzoek is op de eerste plaats een manier om slecht uitgevoerde experimenten of bedrog te ontmaskeren. Heronderzoek is ook nodig om te voorkomen dat we ons in de wetenschap door het toeval laten leiden. Want ook met een dubbelblind, placebo gecontroleerd, gerandomiseerd onderzoek kun je per ongeluk de lotto winnen.

Hoorcollege Kritisch denken

De opmerking dat je met wetenschappelijk onderzoek de lotto kunt winnen, heb ik uit het Hoorcollege Kritisch denken van Johan Braeckman. In dit hoorcollege benoemt Braeckman verschillende psychologische factoren waardoor we gemakkelijk verkeerde relaties tussen oorzaak en gevolg leggen. We zien zo’n oorzaak-gevolgrelatie namelijk ook in die situaties waar die er niet noodzakelijk is. Dus als we een paar druppels water drinken met een dure naam en de volgende dag is onze verkoudheid minder, dan denken we al snel dat dit door die dure druppels water komt.

Om te overleven

Dat ons brein ook een oorzaak-gevolgrelatie ziet als het gaat om gebeurtenissen die toevallig samenvallen, is evolutionair prima te verklaren. Het maakte de kans om te overleven voor onze voorouders een stuk groter. Zie je bijvoorbeeld iemand besjes eten en daarna een pijnlijke dood sterven? Dan hoeft dat uiteraard niet per se door die besjes te komen. Toch heb je een grotere kans te overleven als je aanneemt dat de besjes giftig zijn, dan wanneer je twijfelt aan deze oorzaak-gevolg redenatie en zelf de proef op de som neemt.

Vatbaar voor bedrog en misleiding

Om te overleven is het dus niet per se nodig om de juiste oorzaak-gevolgrelaties te leggen. Een nadeel echter van te snelle conclusies is dat we ook bevattelijk zijn voor bedrog en misleiding. Ik veronderstel dat dit nadeel groter is geworden naarmate we minder ‘in de natuur’ leven en meer in zelfgecreëerde, relatief dichtbevolkte gebieden. Een verkeerd gelegd verband tussen besjes en sterven vergroot je kans op te overleven; een verkeerd gelegd verband tussen een sterfgeval en een alleenwonende vrouw in bezit van bezem en zwarte kat en een heel dorp staat zich te warmen aan een brandstapel.

We kunnen er wel iets tegen doen

Je zou wetenschap kunnen zien als een poging ons te bevrijden van allerlei verkeerde oorzaak-gevolgrelaties. Vrij naar Schopenhauer gezegd, met wetenschap willen we niet langer anekdotes zomaar tot algemeen geldende uitspraken promoveren, maar omgekeerd zoeken naar algemene regels waarmee we ook zinvolle beweringen kunnen doen voor specifieke situaties. Het is aan de wetenschap betrouwbare methoden te ontwikkelen om die juiste oorzaak-gevolgrelaties te kunnen leggen. Dat lijkt me voor bijvoorbeeld natuurkunde gemakkelijker dan bijvoorbeeld de sociologie of psychologie. Des te belangrijker is heronderzoek dan ook voor de laatste twee vakken.

John Braeckman op tv

Afgelopen maand zond Human de serie Dat had je gedacht uit. Ook hierin behandelt Braeckman verschillende valkuilen van ons denken. De tv-serie vertoont veel overlap met het Hoorcollege Kritisch denken, maar is wel wat rommeliger van opzet.