De Synagoge in Frankfurt am Main uit 1919 van Max Beckmann is een van de vele topwerken in het Städel Museum. Het schilderij hangt er mede dankzij het geld dat de inwoners van Frankfurt am Main bij elkaar hebben gebracht.
Carnavalsnacht
De Synagoge in Frankfurt am Main ziet er naar onze huidige maatstaven redelijk realistisch uit. Een driehoekig pleintje met wat bebouwing en drie mensen die samen op pad zijn. Het rode gebouw links is een synagoge. Deze stond op de Börneplatz in Frankfurt, totdat Nazi’s het in 1938 platbrandden. Op de straat voor de synagoge lopen drie mensen. Dit zijn Ugi und Friedel Battenberg en Max Beckmann zelf. Ze zijn na een lange carnavalsnacht in de vroege morgen op weg naar huis.
Schots en scheef
Hoewel de plek van het schilderij en de mensen erop herkenbaar zijn, is het schilderij geen natuurgetrouwe weergave van de werkelijkheid. Dat valt direct op door het schots en scheve perspectief waarmee de gebouwen zijn geschilderd. Ik vind die vervorming, samen met de felle kleuren, altijd een van de opvallendste kenmerken van het Expressionisme. De zwevende toeter of luidspreker rechtsboven is ronduit mysterieus. En wat doet die enorme kat midden onder op het schilderij?
De belevingswereld
De zwevende attributen verbinden de zichtbare werkelijkheid van het schilderij met een niet-zichtbare belevingswereld die daarbij hoort. De luidspreker staat waarschijnlijk voor de feestmuziek die nog nagalmt in de oren van Beckmann en zijn vrienden. Of misschien klinkt er nog steeds muziek, want Beckmanns vriend heeft een toeter in zijn mond. De kat staat in de schilderkunst onder andere symbool voor de lichamelijke zonde van de vrouw. Dat past prima bij het thema carnaval lijkt me. Bij Beckmann zijn katten overigens tegelijkertijd een teken van huiselijkheid.
Een nieuwe religie
Dankzij de audioguide die ook online is te beluisteren, leer ik dat op het schilderij het Dominicanerklooster ontbreekt. Dit stond tegenover de synagoge. Beckmann heeft op die plek alleen een kruis geschilderd. Een kruis is het symbool van het christelijk geloof, maar op de manier waarop Beckmann het hier gebruikt ook een teken dat dit geloof begraven is. Beckmann was volgens de audioguide op zoek naar een nieuwe religie. Daar speelt die toeter misschien wel een belangrijke rol bij. Muziek als medium waardoor je je even verbonden kunt voelen met het hogere, de ‘pure wil’, het ‘eeuwige zijnde’ of welke beeldspraak je hiervoor wenst te gebruiken.
Beckmann in Frankfurt am Main
Max Beckmann leefde lange tijd in Frankfurt am Main. Hij kwam naar de stad in 1915, nadat hij had ervaren dat een grote oorlog bij nader inzien toch niet zo’n vitaliserende gebeurtenis was als van tevoren gedacht. Aan het front had Beckmann een zenuwinzinking gekregen, waarna hij werd opgenomen in een sanatorium. Vandaar kwam hij naar Frankfurt, waar hij (afwisselend met onder andere Parijs) tot 1933 bleef. Toen vertrok hij op de vlucht voor de Nazi’s naar Amsterdam.
Met publiek geld ingezameld
Bij alle informatie die het Städel Museum geeft over De Synagoge in Frankfurt am Main, wordt altijd trots verteld dat het schilderij in 1972 mede dankzij de giften van de inwoners kon worden aangeschaft. Hiervoor werd geld ingezameld, onder andere bij de Hauptwache, een centraal plein in de stad. Dat de synagoge op het schilderij de Nazi’s niet heeft overleefd, zal voor veel mensen ongetwijfeld een extra reden zijn geweest om iets te geven. Maar ook voor een Beckmann met een minder beladen afbeelding zou ik graag mijn kleingeld afstaan.